Evcil Hayvanlarda Yaş TayiniHayvanların yaş tayininde, erken yaşlarda kesici (incisiv) dişler kullanılır.
Mandibular olanlar yaklaşım açısından tercih edilir.
İnsisiv dişlerdeki (İ) değişimlere ilaveten kalıcı premolar (P) ve molar (M) dişler de dikkate alınmalıdır.
Kalıcı dişlerin çiğneme yüzeylerinde (facialis occlusialis) görülen aşınmalar ve süt dişlerindeki dökülmelerden yaş tayininde yararlanılır.
Dişlerin gelişimi ve yapısı
Süt dişleri ve kalıcı dişler aynı embiryonik yapıdan köken alırlar ve belirli dönemlerde süt dişlerinden kalıcı dişlere bir değişim gösterirler.
Bu değişim süreci
büyüme,
kalsifikasyon,
erupsiyon,
attrisyon,
rezorpsiyon ve repetition (değişme)
aşamalarını kapsar.
Dişin Anatomik Yapısı
Evcil memelilerde dişler brachiodont (basit) ve hypsodont (komplex) olmak üzere iki tip yapı gösterir.
Brachiodont dişlerin corona dentis’leri kısadır ve diş çıkışını tamamladıktan sonra gelişimleri durur. Kedi, köpek ve ruminantların incisiv dişleri bu tip dişlere örnek olarak gösterilebilir.
Hypsodont dişlerin corona dentisleri geniştir ve hayat boyu uzama yeteneğine sahiptirler. Ruminantların molar ve premolar dişleri ile equidelerin birinci premolar dişi hariç tüm dişleri hypsodont özelliktedir.
Dişin Katmanları
Bir diş longitudunal olarak ikiye bölündüğünde, içten dışa doğru
Fildişi (Substantia eburnea-Dentinum),
Mina (Substantia adamantina-enemalum),
Sementum (Substantia ossea) olmak üzere 3 tabakadan oluştuğu görülür.
Bu sıra ruminantların incisiv dişleri ve
carnivorların tüm dişleri için geçerlidir.
Ruminantların molar ve premolar dişleri ile equidelerin tüm dişlerinde bu tabakalar central ve periferal olmak üzere iki sıra halinde bulunur.
Şekil, fonksiyon ve yerleşim yerlerine göre diş grupları
Evcil memeliler yaşamları boyunca iki dentisyon gösterirler (Diphyodont).
Bu dentisyonlarda ağızda birbirlerinden farklı yapı ve özelliğe sahip diş grupları bulunur (Heteredont).
Karnivorlarda dişler gerek savunma, gerek saldırı amaçlı ve gerekse beslenme şeklinden dolayı oldukça özelleşmiştir. Bu dişler gelişmiş bir köke sahiptirler, oldukça keskindirler ve corona dentislerinde canin diş hariç değişik sayıda ve büyüklüklerde tuberküller bulundururlar.
Brachyocephalik köpekler dışında üst çene diş kemeri alt çene diş kemerinden daha uzun ve daha geniştir. Bu nedenle çene kapandığı zaman dişlerin büyük bir çoğunluğu homoloğu olduğu dişlerle temas etmez.
Diş grupları
Dentes incisivi (İncisiv-Kesici Dişler)
Dentes canini (Canin-Köpek Dişleri)
Dentes premolares (Premolar Dişler)
Dentes molares (Molar Dişler)
Süt dişleri ve kalıcı dişler arasındaki farklar
Süt dişleri
Üzerinde bulunan cementum tabakasından dolayı parlak beyaz renktedir.
Cavum dentis permanent dişlere göre daha geniş ve kısadır.
Dökülme dönemine yakın dönemlerde iyice aşınmış ve yapısı iyice bozulmuştur.
Kalıcı dişler
Corona dentis’deki cementum tabakası aşındığından dolayı sarı beyaz renktedir.
Geniş bir kök ve occlusal yüze sahiptir, büyük ve sağlam bir yapısı vardır.
Evcil Hayvanlarda Süt Dişleri ve Kalıcı Dişlerin Dağılımı ve Sayıları
Atlarda Yaş Tayini
At dişleri hypsodont tiptedir.
Yani bu dişlerin radix dentis’inde bulunan foramen apicis dentis geniştir ve yaşam boyu açık kalır, dolayısıyla bu dişler yaşam boyu uzama yeteneğine sahiptir (yılda 2 mm).
Atlarda Diş Formülleri
Atlarda Yaş Tayini Kriterleri
0-4 yaşta süt dişleri ve kalıcı dişler izlenir.
İlerleyen dönemlerde dişlerin çiğneme yüzeylerinde meydana gelen aşınmalardan yararlanılır.
Arpacık çukuru (infindibulumun kesit yüzeyi)
Diş yıldızı (pulpanın kesit yüzeyi)
Galvayne oluğu (10-30 yaşlarda önemlidir).
At 2 ve 3 yaş
At 4.5 ve 6 yaş
At 7 yaş
At 13 ve 17 yaş
At 20 yaş
Sığırlarda Yaş Tayini
Sığırlarda üst çenede diş yoktur.
Alt çenede her bir çene yarımında 4 adet incisiv diş bulunur.
Dişlerin çiğneme yüzeyleri enamelum tarafından kapatılmıştır.
Aşınma başladığında bu tabaka kaybolur ve alttan dentinum görünür (wear).
İleri yaşlarda diş yıldızı (level) görünür.
Sığırlarda diş yapısı
Sığır 6 yaş
Sığır 9 yaş
Sığır 13 yaş
Köpeklerde Yaş Tayini
Karnivorlar kökleri iyi gelişmiş brachyodont diş tipine sahiptir.
Dişler tam olarak çıktığında diş gelişimi durur.
Üst çenedeki tüm dişler homoloğu olan alt çene dişlerden daha büyüktür.
Süt Dişleri
Süt dişleri karnivorlarda doğumdan sonra üçüncü haftada çıkmaya başlar ve üçüncü ayda tamamlanır.
2-3. aylarda incisiv süt dişleri birbirinden ayrılmaya başlar, aşınmalar başlamıştır.
3-4. aylarda incisiv dişlerin facies incicivalarında düzleşmeler görülür.
Premolar süt dişi 1 (DP1) 4-5. aylarda çıkar ve bu diş daha sonra düşmez ve kalıcı diş olarak yaşam boyu görev yapar.
Köpeklerde
3.5 yaşında üst I1’de çıkıntılar kaybolur.
4.5 yaşında üst I2’de çıkıntılar kaybolur.
5 yaşında alt I3’te hafif aşınma gözlenir. I1 ve I2’nin yüzeyleri dikdörtgen şeklindedir
12 yaşında I1 düşer.
16 yaşında incisiv dişlerin tamamı düşer.
20 yaşında canin dişler de düşer.
Kalıcı Dişler
5. ayda permanent incisiv dişler çıkmıştır.
6. ayda canin diş çıkmıştır.
6-7. aylıkta M1 (Molar 1) ve M2 (Molar 2) çıkar.
8-12. ayda tüm permanent dişler çıkmıştır.
1,5 yaşında alt İ1’ deki (İncisiv 1) çıkıntılar kaybolmuştur.
2,5 yaşında alt İ2 deki çıkıntılar kaybolmuştur.
3,5 yaşında üst İ1 deki çıkıntılar kaybolmuştur
4,5 yaşında üst İ2 deki çıkıntılar kaybolmuştur.
5 yaşında alt İ3 deki çıkıntılar aşınmaya başlamış ve İ1 ve İ2’nin facies occlusalis’leri rectanguler, caninler ise biraz aşınmıştır.
6. yaşta alt İ3 deki çıkıntılar kaybolmuştur.
7. yaşta alt İ1 aşınmış İ2’nin facies occlusalis’leri labiolingual yönde uzamıştır.
8. yaşta alt İ1’in İ2’nin facies occlusalis’leri öne doğru eğilmiştir.
10. yaşta alt İ1 ve üst İ1‘in, İ2’nin facies occlusalis’leri labiolingual yönde uzar ve genişler. İncisiv dişler arasındaki mesafe iyice artmıştır.
12.- 16. Yaşta incisiv dişler dökülür.
20. Yaşta canin dişler de dökülmüştür.
Linkback: http://www.gencveteriner.com/index.php?PHPSESSID=1bc3a7f1a0398826eae7b5f38cdb6d65&topic=4353.0