EMBRİYOLOJİ: İnsan ve memeli hayvanların doğumdan önceki, kanatlıların ise kuluçka dönemindeki hayatını ve gelişmesini inceleyen bilim koludur. Hayat; zigottan ölüme kadar devam eden bir canlılık evresidir. Doğuma kadar olan ilk kısmına prenatal devre, doğumdan sonrakine de postnatal devre denir.
Prenatal devre 2 kısma ayrılır.
1-Embriyonal devre: Zigotun oluşumundan itibaren organların meydana gelişine kadar süren ilk devredir, canlıya embriyo denir.
2-Fötal devre: Embriyonal devreyi izleyen yani organların şekillenmeye başlamasından doğuma kadar süren ikinci devredir, canlıya fötüs denir.
Erkek eşey hücresi testiste, dişi eşey hücresi de ovariumda yapılır. Olgun eşey hücresinin yapımına erkekte spermatogenezis, dişide de ovogenezis denir. Her iki olayda da 3 evre görünür.Çoğalma, büyüme ve olgunlaşma.
SPERMATOGENEZİS:
Goniyogenezis, spermatositogenezis ve spermiyogenezis dönemlerini kapsar. Spermatogoniumdan başlayarak spermatozoon oluşuncaya kadar geçen olaylar dizisinde çoğalma, büyüme, olgunlaşma evreleri vardır.
Çoğalma evresinde mitoz bölünmeyle spermatogoniumların sayıları artar. Bu döneme goniyogenezis denir. Spgoniyomların A ve B tipleri vardır. Spgoniyum A’ların bir kısmı kaynak hücresi olarak kalırken, bir kısmı da Spgoniyum B’lere dönüşür.
Spgoniyum B’ler mitotik bölünme ile sayılarını artırarak luminal yüze doğru yönelirler ve daha da büyüyerek, primer spermatositleri şekillendirirler. Bu dönem büyüme evresidir.
Primer spermatositlerden itibaren olgunlaşma evresi başlar. Olgunlaşma, mayoz bölünmeden ibarettir. (birbirini izleyen 2 mitoz şeklinde) Primer spermatositlerden birinci mitoz sonunda Sekonder spermatositler oluşur. Sekonder spermatositlerdende ikinci mitoz bölünme sonucu, haploid kromozom içeren spermatidler şekillenir. Buraya kadar olan dönem spermatogenezis adını alır.
Mayoz bölünmenin tamamlanmasından sonra spermiyogenezis başlar ve spermatidler başkalaşma (metamorfoz) evresine girerler. Spermatidler çekirdek ve stoplazmalarında görülen değişiklikler sonucunda o türe özgü biçimlerini kazanarak spermatozoonlara (Spermiyum) dönüşürler.
Spermatogeneziste testesteron, hipofiz hormınlarından FSH, LH ve ABP (androjen taşıyıcı protein) rolü vardır. FSH, tubulus seminiferus contortuslardaki Sertoli hücrelerini etkileyerek bu hücrelerden ABP salgılanmasını sağlar. Cinsel erginliğe ulaşıldığında LH, testisin intertisyal dokusunda bulunan leydig hücrelerini etkileyerek testesteronun salgılanmasına neden olur. Dolaşım ile tubulus seminiferus kontortuslara gelen testesteronun ABP ile oluşturduğu kompleks, spermatogoniumları etkileyerek çoğalma sürecini (Mitozu) başlatır.
FSH spermatogenezisin başlatılması için, LH ve testesteron ise sürekliliği için gereklidir.
Testesteron düzeyindeki yükselme, LH’nın salgılanmasını inhibe eder. Böylece testesteron miktarı belirli bir düzeyde tutulur. Tertesteron hormonu anabolizan (doku geliştirici) etki yanında androjenik etkiye sahiptir. Androjenik etki sonucu seksüel isteğin belirmesi (libido), sesin kalınlaşması, boynuz, yele, ibik ve sakalların büyümesi, genital yollara açılan bezlerin gelişmesi ve salgı yapması gibi erkeklik özelliklerinin ortaya çıkmasını sağlanır.
Sertoli hücreleri, androjen taşıyıcı proteini (ABP) sentezleme yeteneği yanında inhibin hormonu ile az miktarda da östrojen hormonu salgılarlar. İnhibin, profiz ön lobundan FSH hormınunun salgılanmasını önler. Östrojen hormonu da leydig hücrelerinden salgılanan testesteronun sertoli hücrelerinde östrojene çevrilmesiyle elde edilir.
Olgun erkek eşey hücresi:(spermatozoon, spermium)
Spermatozoon gelişmesini tamamlamış erkek eşey hücresidir. Baş,boyun ve kuyruk bölümleri vardır. Hücrenin tamamı ince bir plazmalem ile sarılıdır.
Baş: Büyük ölçüde çekirdekten meydana gelir ve yandan basıktır. Ön kısmına Galea capitis denir. Bunun uç kısmında akrozom bulunur. Akrozom özellikle hiyaluronidaz enzimi ile asit fosfataz, akrozin gibi enzimlerden zengindir. Oocit II cevresinde bulunan corona radiata ve zona pellucida engeli bu enzimler sayesinde spermatozoonlarca aşılır ve döllemek üzere yumurta hücresine girer.
Boyun: Spermatozoonların hareket merkezidir. Boyunda bazal plak, ön ve arka sentriyol bulunur. Arka sentriyolden flagellum gelişir.
Kuyruk : Orta parça, ana parça (pars principalis) ve son parça (pars terminalis) dan oluşur. Flagellum, kinosilyum yapısındadır ve merkezde bir çift, periferde dokuz çift mikrotubulus demeti içerir. Bu fibriler yapının dışında, longitudinal ve sirküler diziliş gösteren lateral fibriller de yer alır. Orta aprçadaki sitoplazma içinde ve lateral fibrillerin çevresinde bol miktarda mitokondriyon bulunur. Bunlar spiral biçimde sıralanırlar ve spermatozoonun hareketi için gerekli enerjiyi üretirler.
Spermatozoonların dişi vücudunda yaşam süresi 2-3 gün kadardır. Çiftleşme (coitus) esnasında vaginaya boşaltılan ve spermatozoonları içeren sıvı, sperma (ejekulat,semen,meni) adını alır. Ejekulatın % 10’undan azını spermatozoonlar, geri kalan kısmını da seminal plazma (vesicula seminalis, glandula bulbourethralis, prostat salgıları) oluşturur.
Cinsel olgunluğa erişmiş bir insan bir defada ortalama 3 cc sperma çıkartır. Bir ejekulatta insanda normal olarak 200-300 milyon spermatozoon bulunur.
Normospermy : ejekulatın 1 cc’sinde 60-120 milyon spermatozoon varsa
Polispermy : 1 cc ejekulatta 250 milyon varsa
Oligospermi : 1 cc ejekulatta 30-60 milyon varsa
Hypospermi : 1 cc ejekulatta 1-30 milyon varsa
Kriptospermy: 1cc ejekulatta 1 milyondan az ise
Azospermi: ejekulatta hiç spermatozoon yoksa
Necrospermy: Spermatozoon var fakat hareketsiz ve cansız ise
İnsanda normal olarak fertilite sınırı 50 milyondur.
OVOGENEZİS:
Dişi eşey hücresinin (oocite) gelişip olgunlaşmasına ovogenezis denir. Çoğalma, büyüme ve olgunlaşma evreleri vardır.
Çoğalma evresi prenatal dönemde gözlenir. Primitif eşey hücreleri gonad taslaklarına gelince oogoniumlara farklılaşırlar. Oogoniumlar mitozla bölünerek sayılarını artırırlar. Oogoniumların bir kısmı büyüyerek Primer oocitlere dönüşürler. DNA’ları replike olur ve birinci olgunlaşma bölünmesinin profaz evresine girerler ve tek katlı yassı epitel ile sarılarak primordiyal folikülleri meydana getirirler. Primordiyal foliküllerdeki Primer oocitler pubertaya kadar birinci olgunlaşma evresinin profaz evresinde beklerler.
Büyüme evresi puberti ile başlar. Primordiyal foliküldeki Primer oocitler ve çevrelerindeki tek katlı yassı folikül epiteli önce tek katlı kübik, tek katlı prizmatik, ve mitozla çoğalarak çok katlı folikül epitelini şekillendirirler. Böylece bu dönemde FSH ve LH’nın etkisiyle, primordiyal foliküllerden sırasıyla; Primer, sekunder, tersiyer ve graaf folikülleri şekillenir.
Olgunlaşma evresi ard arda iki mitoz bölünmeyi içeren mayoz bölünmeden ibarettir.
Birinci olgunlaşma bölünmesi, ovulasyondan az önce yada ovulasyon sırasında tamamlanır. Birinci olgunlaşma bölünmesi sonunda oocyte II ve birinci kutup hücresi (polocyt I) şekillenir. Kutup hücresinin sitoplazması çok azdır ve oocyte II’nin yüzeyine tutunmuş olarak bulunur.
İkinci olgunlaşma bölünmesi, ovulasyondan sonra tuba uterinada, spermatozoonun oocyte II’ye girişi sırasında tamamlanır. İkinci olgunlaşma bölünmesi sonunda oocyte II’den, haploid kromozom içeren olgun yumurta hüvresi (ovium, ovum) ile ikinci kutup hücresi (polocyte II) şekillenir.
Böylece olgunlaşma evresi sonunda oocyte I’den, olgun bir yumurta hücresi ile buna bitişik olan kutup hücreleri meydana gelir.
Ovogeneizste meydana genel Polocyte I ve II gelişemez ve dejenere olur. Yani mayotik bölünmeler sonucu bir adet oocyte I’den bir adet olgun yumurta hücresi meydana gelir.
Spermatogeneziste ise meydana gelen kardeş hücreler tam olarak gelişirler. Yani bir adet spermatocyte I’den 4 adet spermatozoon meydana gelir.
Ovogenezis ve Spermatogeneziste birinci olgunlaşma bölünmesine Mayoz I , ikinci olgunlaşma bölünmesine mayoz II adları verilir.
Olgun dişi eşey hücresi (Ovum , Ovium)
Yumurtalıktan atılan hücre genellikle oocite II’dir. Oocyte II’nin ikinci olgunlaşma bölünmesi sonunda ovum meydana gelir. Dişi eşey hücresi ovum yada Oocyte II 150-200 mikron çapında, besin maddelerinden çok zengin, büyük bir hücredir. Aktif hareketli değildir. Sitoplazması zigot için gerekli bütün besin maddelerini taşır.
Sitoplazmasının, protein, karbonhidrat, yağ, mineraller vitaminler ve lipokrom pigmenti ihtiva eden besin maddeli kısmına vitellus (lecithus) denir.
Oocyte II’nin plazma membranı mikrovillusludur. Ovumda ise mikrovilluslar kaybolur.
Oocyte II, glikkoprotein yapısında olan homojen ve kalınca bir zarla örtülüdür. Buna zona pellucida denir.
Bu zarın dışında corona radiata denilen tek sıra halinde radiyer dizilim gösteren prizmatik epitel hücreleri bulunur.
Döllenme sırasında corona radiata dağılır ve spermatozoon ancak o zaman yumurta hücresine girer. Oocyte II’nin örü 24-48 saattir. Döllenme olmamışsa dejenere olarak ölür. Ovumun nükleusu yuvarlaktır ve merkezdedir. Ökromalik olduğundan açık boyanır ve bir keseciği andırır. Bu nedenle vesicula germinativa denir. Nükleolus, nükleusun merkezinde koyu kromatin yığını olarak leke (macula) biçiminde göründüğünden macula germinativa denir.
Linkback: http://www.gencveteriner.com/index.php?PHPSESSID=d076cc8c725df761b2619f2eb95a22c7&topic=2388.0